Նորավանք Վանական Համալիր

Ըստ միջնադարյան պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի, այստեղ տեղակայված էր ավելի վաղ շրջանի եկեղեցի Նորավանքի կառուցումից առաջ: Տեղն ինքնին նույնիսկ նախաքրիստոնեական ժամանակներում համարվում էր սուրբ: Նորավանքի կառուցման ընթացքում այստեղ աշխատել է ականավոր միջնադարյան ճարտարապետ Սիրանեսը (13-րդ դարի վերջ), ինչպես նաև նրա տաղանդավոր աշակերտ՝ քանդակագործ, նկարիչ և ճարտարապետ Մոմիկը (14-րդ դար):

Նորավանքի վանական համալիրը բաղկացած է Սուրբ Աստվածածին (Բուրթելաշեն) դամբարան-եկեղեցուց, Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցուց, նրան արևմուտքից կից գավթից, Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուց (Ստեփանոս Օրբելյանի դամբարան), միջնադարյան մատուռների և շինությունների մնացորդներից, նորակառույց վանատնից։

Գեղեցիկ և տխուր մի լեգենդ կա կապված Նորավանքի հետ: Ասում են, որ հայտնի ճարտարապետ և քանդակագործ Մոմիկը սիրահարվում է Սյունյաց իշխանի երիտասարդ դստերը: Դժբախտաբար, իշխանին ամենևին դուր չի գալիս այն միտքը, որ նա իր դստերը կարող է կնության տալ ճարտարապետին: Նա Մոմիկին կանչում է իր մոտ և հայտարարում, որ իր դստերը կտա կնության միայն մեկ պայմանով՝ վարպետը պետք է կառուցի աննախադեպ գեղեցկության մի եկեղեցի ընդամենը 3 տարվա ընթացքում: Միևնույն ժամանակ, Մոմիկը պետք է աշխատի միայնակ՝ առանց այլ աշխատողների և արհեստավորների օգնության: Հավանաբար, իշխանը չէր սպասում, որ Մոմիկը կհամաձայնի աշխատել այս պայմանով, բայց վերջինս ընդունում է մարտահրավերը: Երեք տարի վարպետն աշխատում է իր գլուխգործոցի վրա և կառուցում մի գեղեցիկ եկեղեցի: Երբ վանքը գրեթե պատրաստ էր, և մնում էր միայն վերջին քարը մշակել և տեղադրել եկեղեցու գմբեթին, դաժան իշխանը, չկամենալով կատարել իր խոստումը, դավադրություն է նյութում: Նա իր ծառային ուղարկում է Մոմիկի մոտ, որը, բարձրանալով եկեղեցու գմբեթին, հրում է մեծն վարպետին: Մոմիկը ընկնում է եկեղեցու վերևից, իսկ այդ վերջին չարաբաստիկ քարն էլ ընկնում է անմիջապես ճարտարապետի վրա։ Երբ մարդկանց վերջապես հաջողվում է բարձրացնել քարը, վարպետի մարմինը հողին հանձնելու համար, նրանք ականատես են լինում իրական հրաշքի․ Մոմիկի հոգին դրոշմվում է քարե սալիկի վրա, որն էլ իր հերթին վերածվում է մի զարմանահրաշ գեղեցիկ խաչքարի: Ըստ ավանդության, այս առանձնահատուկ խաչքարը Մոմիկի գերեզմանաքարն է: Գերեզմանը պահպանվել է մինչ օրս, իսկ վարպետի մահվան ճշգրիտ տարեթիվը 1333 է, որը նշված է խաչքարի վրա: