Խոր Վիրապ

Արաքս գետի ձախ ափին է գտնվում Խոր Վիրապը, որի պատմությունը ամենասերտ կերպով կապված է Հայաստանում քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելու ժամանակահատվածի հետ։ Վիրապը մի խորը փոս էր՝ լի օձերով, կարիճներով ու թունավոր միջատներով, ուր գցում էին դատապարտյալին։ Ըստ պատմիչ Ագաթանգեղոսի՝ Տրդատ 3-րդ Մեծը հալածում էր քրիստոնյաներին, որոնց թվում էր նաեւ Գրիգոր Լուսավորիչը։ Արքայի հրամանով Լուսավորչին նետում են Արտաշատի արքունական բանտի փոսը, որտեղ նա անցկացնում է մոտ 14 տարի։ Այս ժամանակահատվածում Տրդատ 3-րդ Մեծը մահացու հիվանանում է, եւ ըստ Տրդատի քրոջ երազի, նրան կարող էր բուժել միայն Գրիգոր Լուսավորիչը։ Արքայի հրամանով Լուսավորիչն ազատ է արձակվում, բուժում արքային, որից հետո, ստանալով արքայի աջակցությունը, քրիստոնեությունը դարձնում է պետական կրոն։ Խոր Վիրապ վանական համալիրը բաղկացած է Սբ․ Գրիգոր եւ Սբ. Աստվածածին եկեղեցիներից: Խոր Վիրապը կրոնական ու պաշտպանական կառույցների համակցման՝ վանք-ամրոցի լավագույն օրինակ է։

Սևանավանք

Հայաստանի ամենաճանաչված պատմամշակութային ու զբոսաշրջային վայրերից է Սեւանավանք վանական համալիրը, որի հիմնադրումը թվագրվում է 305 թվական։ Ըստ ավանդության, այն հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը՝ մեհյանի տեղում կանգնեցնելով փայտակերտ մի խաչ։ Սեւանավանքը բաղկացած է եղել չորս եկեղեցուց, մեկ գավթից եւ օժանդակ շինություններից, սակայն այժմ կանգուն են միայն երկու եկեղեցիները, որոնք, ըստ մատենագրական եւ վիմագրական տվյալների, կառուցվել են 874 թվականին։ Առաքելոց եկեղեցում է գտնվում Սեւանավանքի Ամենափրկիչ խաչքարը: Արձանագրության համաձայն՝ այն կերտվել է 1653 թվականին Տրդատ Կազմողի կողմից՝ ի բարեխոսություն Հայրապետի եւ Հրէպեկայի։ Սեւանավանքը, վանական համալիր լինելուց զատ, միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր արմրոցներից մեկն է եղել, որտեղ 921 թվականին հայոց թագավոր Աշոտ Բ Երկաթը (914-921 թթ․) արաբական զորքերի դեմ մղել է կարեւոր ճակատամարտ։

Գեղարդ Վանական Համալիր

Գեղարդավանքը միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր վանական համալիրներից է, գտնվում է Երեւանից մոտ 35-40 կմ հեռավորության վրա, Երեւան-Գառնի-Գողթ ճանապարհին։ Վանքի հիմնադրումը, ըստ ավանության, վերագրվում է 4-րդ դարի սկզբին։ Վաղ շրջանում քարայրային կառույցների համար կոչվել է Այրիվանք, Իսկ Գեղարդ անունը տարածվեց 13-րդ դարից սկսած՝ վանքում պահված Սբ. գեղարդի պատվին, որը խոցել էր Քրիստոսին: Վանական համալիրի հնագույն կառույցը գտնվում է պարսպապատից դուրս՝ արեւմտյան կողմում. դա 12-րդ դարի կիսաժայռափոր մատուռն է։ 13-րդ դարում ձեւավորվել է հիմնական հուշարձանախումբը, որի մեջ մտնում են գլխավոր եկեղեցին (Կաթողիկե), կից գավիթը, երկու ժայռափոր եկեղեցիները, ժամատուն-դամբարանն ու խուցերը։ Գեղարդավանքն առանձնահատուկ տեղ ունի հայկական ժայռակոփ արվեստում․ գլխավոր եկեղեցուն կից՝ հյուսիսային հսկա ժայռի տարբեր մակարդակներում փորված է մի ամբողջ հուշարձանախումբ՝ վերեւում՝ երկու փոքր եկեղեցի եւ գավիթ, ներքեւում՝ սյունազարդ ժամատուն-դամբարան։ Վանքի շրջակայքը հարուստ է բարձրարվեստ խաչքարերով եւ ժայռափոր խուցերով։ Գլխավոր եկեղեցին (Կաթողիկե) կառուցվել են Զաքարյաններ իշխանները 1215 թվականին: Կառուցման արձանագրությունը փորագրված է արեւմտյան ճակատի մուտքի վերեւում։ Գավիթը՝ գլխավոր եկեղեցու ժամատունը, կառուցվել է 1215-1225 թվականներին: Արեւելյան կողմով հպված է գլխավոր եկեղեցու արեւմտյան ճակատին, իսկ հյուսիսային պատին փոխարինում է բնական ժայռը: Առաջին ժայռակոփ եկեղեցին գտնվում է գլխավոր եկեղեցու գավթի հյուսիս-արեւմտյան կողմում: Կառուցվել է Իվանեի որդի մեծ իշխան Ավագի իշխանության օրոք՝ 13-րդ դարի 30-40-ական թվականներից մինչեւ 1250 թվականը ընկած ժամանակահատվածում: Երկրորդ ժայռակոփ եկեղեցին գտնվում է գլխավոր եկեղեցուն կից գավթի հյուսիսարեւելյան կողմում: Բաղկացած է եկեղեցուց եւ գավթից: Գլխավոր եկեղեցու խորանի հյուսիսային պատի շինարարական արձանագրության համաձայն եկեղեցին եւ գավիթը կառուցվել են Պռոշ իշխանի օրոք, 1283 թվականին: Պռոշ իշխանի որդի Պապաքի եւ նրա կին Ռուզուքանի ժայռակոփ ժամատուն-դամբարանը գտնվում է ժայռի վերին մասում, կառուցվել է 1288 թվականին: Դամբարանն ունի առանձին թունելանման մուտք՝ մոտ 10 մ երկարությամբ:

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին

Ըստ ավանդության, գլխավոր եկեղեցին կառուցվել է այն տեղում, ուր իջավ միածինը, Էջմիածինը։ Գրիգորի տեսիլքում Քրիստոսը ոսկե մուրճով ցույց է տալիս գլխավոր տաճարի տեղը։ 303 թվականին հիմնադրված այս եկեղեցուն վիճակված է դառնալ հայ ժողովրդի պատմության կարեւոր վկան, մասնակիցը։ Լինելով ամենակարեւոր կենտրոնը հայ եկեղեցու համաշխարհային ցանցի՝ Էջմիածնի Մայր տաճարն այժմ ներկայանում է մեծ տարածքով՝ ներառելով բազմաթիվ հին ու նոր եկեղեցիներ, աշխարհիկ կառույցներ, գրադարաններ, ճեմարան եւ այլն։

Հաղարծին Վանական Համալիր

10-13-րդ դարերում կառուցված Հաղարծին վանական համալիրը գտնվում է Դիլիջանից 18 կմ հեռավորության վրա՝ անտառածածկ լեռների գրկում։ Վանքի հիմնադրման մասին չկան մատենագրական տեղեկություններ ու հայտնի հայտնի չէ, թե ով եւ երբ է այն կառուցել։ Սակայն, պատմական իրադարձությունների համադրման արդյունքում կարելի է ասել, որ Հաղարծին վանական համալիրը հիմնադրվել է Բագրատունիների օրոք։ Համալիրը կազմված է երեք եկեղեցիներից, երկու գավթից (մեկը՝ ավերված), սեղանատնից եւ աղոթարաններից։ Սբ․ Գրիգոր եկեղեցին, որը վանքի ամենահին կառույցն է, խաչաձեւ-գմբեթավոր է։ Սբ․ Գրիգորին հյուսիսից կից է Սբ․ Ստեփանոս գմբեթավոր եկեղեցին, իսկ արեւմուտքից՝ քառասյուն գավիթը, որը կառուցվել է Իվանե Զաքարյանի հովանավորությամբ 12-րդ դարի վերջում։ Համալիրի գլխավոր եկեղեցին Սբ․ Աստվածածինն է, որն իրենից ներկայացնում է գմբեթավոր դահլիճ։ Այս եկեղեցու դիմաց պահպանվել են ավերված գավթի մնացորդները։ Սբ․ Գրիգոր եկեղեցու գավթի հարավային պատի տակ տեղակայված է արքայական դամբարանը, որտեղ առկա տապանաքարերից միայն մեկն է հնարավոր վերծանել, ըստ որի, այստեղ թաղված է Բագրատունյաց թագավոր Սմբատ Ա-ն, իսկ մյուս տապանաքարերը, հավանական է, որ պատկանում են Կյուրիկյան թագավորներին։ Սեղանատունը, որը կառուցել է ճարտարապետ Մինասը, առանձնահատուկ տեղ է գրավում աշխարհիկ ճարտարապետության մեջ։ Այն իրենից ներկայացնում է ուղղանկյուն դահլիճ, որը զույգ սյուներով բաժանված է երկու հավասար մասերի։

Նորավանք Վանական Համալիր

"Միջնադարյան Հայաստանի հոյակերտ վանական համալիրներից մեկը՝ Նորավանքը, հաճախ անվանում են նաեւ Ամաղուի Նորավանք, քանի որ այն մոտ է գտնվում Ամաղու գյուղին: Այն ունի իր ուրույն ու չափազանց տպավորիչ ճարտարապետական ոճը, որը դժվար է շփոթել որեւէ այլ համալիրի հետ։ Նորավանքը գտնվում է կարմիր հրեղեն ժայռերի կիրճում, որն էլ ավելի է ընդգծում նրա եզակի գեղեցկությունը։ Նորավանքը հիմանդրվել է դեռեւս 9-րդ դարում, հիմնականում վերակառուցվել՝ 13-14-րդ դարերում։ Նորավանք վանական համալիրը բաղկացած է Սուրբ Աստվածածին (Բուրթելաշեն) դամբարան- եկեղեցուց, Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցուց, նրան արեւմուտքից կից գավթից, Սբ․ Գրիգոր եկեղեցուց (Ստեփանոս Օրբելյանի դամբարան), միջնադարյան մատուռների եւ շինությունների մնացորդներից, նորակառույց վանատնից։ Հարուստ քանդակագործության, բացառիկ խաչքարերի, մեծաքանակ ու արժեքավոր վիմագրության շնորհիվ՝ Նորավանքը համարվում է մշակութային բացառիկ ժառանգություն: "

Հաղպատ վանական համալիր

Հաղբատի վանական համալիրը հիմնադրվել է 976 թվականին՝ Բագրատունի Աշոտ 3-րդի օրոք, եւ կառուցվել է գյուղի հարավարեւելյան բարձրադիր մասում։ Այն բաղկացած է տաճարներից, գավիթներից, մատուռներից, գրատնից, զանգակատնից, սեղանատնից եւ դամբարաններից։ Գլխավոր եկեղեցին՝ Սբ. Նշանը, կառուցվել է Խոսրովանույշ թագուհու կողմից՝ 970-991 թվականներին, եւ ներկայացնում է խաչագմբեթ տիպի կառույց։ Այն ուղղանկյուն է արտաքուստ եւ խաչաձեւ՝ ներսից, իսկ որմնանկարներից պահպանվել է Քրիստոսի պատկերը եւ որոշ ավետարանական տեսարաններ։ Հիմնական գավիթը կցված է Սբ. Նշանին արեւմուտքից եւ կառուցվել է 13-րդ դարում՝ Մարիամ իշխանուհու կողմից։ Այն աչքի է ընկնում ծավալով եւ վիմագրություններով։ Ժամատան հարավում եւ հյուսիսում գտնվում են Սբ. Գրիգոր եւ Սբ. Աստվածածին եկեղեցիները՝ խաչաձեւ հորինվածքով ու գմբեթավոր կառուցվածքով։ Տաճարի հյուսիսում է Համազասպի ժամատունը, որը ներառում է նաեւ փոքր մատուռ եւ հարավից՝ վերակառուցված գրատուն։ Գրատունը համարվել է գրչության կարեւոր կենտրոն. այստեղ պահպանվել եւ վերագրվել են հին ձեռագրեր։ Հուշարձանախմբի ամենանշանավոր կառույցը եռահարկ զանգակատունն է՝ աշտարակաձեւ, խաչաձեւ հատակագծով եւ գմբեթով պսակված։ Այն աչքի է ընկնում ճարտարապետական ներդաշնակությամբ եւ սլացիկությամբ. Հյուսիսում տեղակայված է սեղանատունը՝ երկսյուն եւ կամարակապ։ Համալիրում կան նաեւ կամարածածկ սրահներ, որոնք ծառայել են որպես տապանատներ. դրանց հատակը պատված է տապանաքարերով, իսկ ներսում պահպանվել է հանրահայտ Ամենափրկիչ խաչքարը։

Տաթևի Վանական Համալիր

Տաթեւի վանքը գտնվում է Սյունիքի մարզի Տաթեւ գյուղում։ Միջնադարում այն դարձել է հոգեւոր, մշակութային եւ քաղաքական նշանակություն ունեցող խոշոր կենտրոն։ Սյունիքի իշխանները, լինելով Արշակունյաց արքայատոհմին մոտ կանգնած ազնվականներ, մեծապես նպաստել են վանական կյանքի ծաղկմանը՝ վանքին նվիրելով կալվածքներ, հողատարածքներ, գյուղեր եւ կառուցելով եկեղեցիներ։ Վանական համալիրի առաջին կառույցները կանգնեցվել են 4-րդ դարից՝ Հայաստանի քրիստոնեացման շրջանից։ 9-րդ դարից սկսած Տաթեւը վերածվել է վանական համալիրի։ 844 թվականին վանքը պաշտոնապես հիմնադրվել է Տաթեւ գյուղի տարածքում՝ Դավիթ եպիսկոպոսի կողմից։ Կառուցվել է Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (848 թվական), ապա՝ Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին (895-906 թվականներ), որն իր ծավալով, ճարտարապետական կառուցվածքով ու ներքին հարդարմամբ բացառիկ արժեք ունի։ Եկեղեցու կառուցման ժամանակ նրա հիմքերում տեղադրվել են Պողոս եւ Պետրոս առաքյալների մասունքները։ Հարավային մուտքի դիմաց կանգնեցվել է ճարտարապետական յուրօրինակ հուշակոթող «Գավազանը», որը ճոճվելու հատկություն ուներ՝ կառուցված լինելով շարժուն հիմքի վրա։ Տաթեւի վանքը պարսպապատվել է, կառուցվել են գավիթ, գանձատուն, գրատուն, թաքստոցներ, սեղանատուն, արհեստանոցներ, խցեր եւ տապանատներ։ Վանքը, հատկապես 9-11-րդ դարերում, ունեցել է շուրջ 500 միաբան, գործել է վարդապետարան, որը հետագայում վերածվել է համալսարանի։ 1170 թվականին սելջուկ-թուրքական ներխուժումների արդյունքում Սյունիքի թագավորությունը կործանվել է, Տաթեւի վանքը ենթարկվել է ավերածությունների, այրվել է գրադարանը՝ կործանվել են մոտ 10,000 ձեռագրեր։ Վանքի հոգեւորականները տեղափոխվել են Վայոց ձորի Նորավանք։ Հետագայում՝ 13-րդ դարում, Օրբելյան իշխանների հովանավորությամբ վանքը վերակառուցվել է։ 1280-ական թվականներից Տաթեւի վանքը վերածվել է հակաունիթոր շարժման կենտրոնի՝ պահպանելով հայկական եկեղեցու ինքնությունն ընդդեմ օտար կրոնական հոսանքների։ Տաթեւի համալսարանը, որը պաշտոնապես կազմավորվել է 14-րդ դարում, դարձել է համահայկական մտավոր եւ գիտակրթական կենտրոն։ Այստեղ աշխատել են նշանավոր աստվածաբաններ, փիլիսոփաներ, աստղագետներ, մանրանկարիչներ ու երաժիշտներ։ Մատենադարանը գոյություն է ունեցել մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբը։ Տաթեւի գավթում կառուցվել է կամարակապ, երկհարկանի զանգակատուն (14-րդ դար), վանքի բակում՝ մանրանկարչության դպրոց։ Լենկթեմուրի արշավանքների ժամանակ՝ 14-րդ դարի վերջին, վանքը կրկին ավերվել է։ Շմավոն եպիսկոպոսը հարկադրված է եղել տեղափոխվել Սանահին։ Սակայն ուշ միջնադարում՝ 17-18-րդ դարերում, վանքը նորից վերելք է ապրել՝ ի շնորհիվ հոգեւոր եւ իշխանական վերնախավի ակտիվության։ 19-րդ դարի վերջից Տաթեւը դարձել է նաեւ ազգային ազատագրական շարժման կարեւոր վայր։ 1919-21 թվականներին Զանգեզուրի ինքնապաշտպանական պայքարի ժամանակ Տաթեւի վանքը դարձել է Գարեգին Նժդեհի գլխավոր հենակետերից մեկը։ Այստեղ տեղի են ունեցել համազանգեզուրյան երկու համագումարներ, որոնց ժամանակ հռչակվել է Լեռնահայաստանի անկախությունը, հետո՝ «Հայաստանի Հանրապետությունը»՝ ընդդեմ խորհրդային իշխանության։ 1931 թվականին տեղի ունեցած երկրաշարժի հետեւանքով վանքը կրել է զգալի վնասներ։ Խորհրդային տարիներին այն մնացել է հիմնականում լքված, պետական ուշադրությունից դուրս։ Միայն 1970-ականներից սկսած վանքը սկսել է վերականգնվել՝ վերաշինվել են եկեղեցիներն ու գլխավոր գմբեթը, ինչպես նաեւ զանգակատան ստորին հարկը։

Ջերմուկի Ջրվեժ

"Հայաստանի ամենագեղեցիկ ջրվեժներից մեկը՝ Ջերմուկի կամ «Ջրահարսի վարսեր» ջրվեժը, գտնվում է Վայոց ձորի մարզի Ջերմուկ քաղաքում։ Այս ջրվեժի անվան հետ կապված կա մի հետաքրքիր լեգենդ, ըստ որի՝ ժամանակին այդ ժայռերի վրա ապրում էր հայ ազնվական, ով ուներ մի գեղեցիկ դուստր: Գեղեցկուհու ձեռքը խնդրելու էին գալիս աշխարհի չորս կողմերից, սակայն նրա սիրտը պատկանում էր մի հովվի որդու: Ամեն օր նա երկար պարան էր նետում կիրճը, երբ նրանք հանդիպում էին ուշ գիշերով, որպեսզի տղան կարողանա իր մոտ բարձրանալ: Մի օր աղջկա հայրն իմանում է այդ մասին եւ անիծում դստերը՝ ասելով. «Եթե մեկ անգամ էլ հանդիպես այդ տղային, ապա դու կդառնաս ջրահարս եւ երբեք չես կարողանա դուրս գալ ջրից»: Նրանց հաջորդ հանդիպման օրը հոր անեղծքը կատարվում է՝ նա ջրահարս է դառնում, իսկ մազերը վերածվում են ջրվեժի: Այդ պատճառով Ջերմուկի ջրվեժը երբեմն կոչում են նաեւ «Ջրահարսի վարսեր»:"

Գառնի հեթանոսական տաճար

Գառնիի հեթանոսական տաճարը գտնվում է Կոտայքի մարզի Գառնի գյուղում: Այս յուրօրինակ կառույցը հելլենիստական եւ հայկական մշակույթների ու ճարտարապետության լավագույն համադրությունն է: Մասնագետները կարծում են, որ Գառնու հեթանոսական տաճարը նվիրված է եղել հեթանոս արեւի աստված Արեգ-Միհրին, ով համարվում էր հայ արքա Տրդատ 1-ինի հովանավոր աստվածը։ Տրամաբանական է, որ Տրդատն իր գահակալությունից հետո Գառնի գյուղում կառուցել է իր հովանավոր աստծուն նվիրված տաճար։ Միհրի անունից է ծագել հայոց հեթանոսական սրբավայրերին տրվող մեհյան անվանումը։ Ըստ պատմական փաստարկների, երբ Տրդատ 1-ինը Հռոմում գահադրվելուց հետո վերադառնում է Հայաստան 66 թվականին, սկսում է զբաղվել ակտիվ շինարարական աշխատանքներով։ Նա վերանորոգում է Գառնիի ամրոցն ու այնտեղ էլ կառուցում Գառնիի տաճարը, արքունական բաղնիքը, իսկ 7-րդ դարում կառուցվում է նաեւ Սբ. Սիոն եկեղեցին: Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումն ու տարածումը ազդեցություն ունեցան նաեւ Գառնիի տաճարի վրա, քանի որ 4-րդ դարում այն վերանորոգվեց՝ հարմարեցվելով ներկա դավանանքին։ Հեթանոսական տաճարի ցելլան (անտիկ տաճարների գլխավոր սրահ) քանդել են եւ տեղում կառուցել եկեղեցի, վերացրել են հեթանոսական ճարտարապետությանը բնորոշ հիմնական տարրերը՝ զոհասեղանները, կուռքերը: Գառնիի տաճարն իր ճարտարապետությամբ հելլենիստական շրջանին է պատկանելով՝ ունի այդ ոճին բնորոշ առանձնահատկություններ: Այն պատկանում է պերիպտեր տեսակի հունական պաշտամունքային կառույցներին, որոնք առանձնանում են սյունաշար հորինվածքով: Պերիպտեր կառույցներն առավել բնորոշ են եղել Հին Հունաստանին: Տաճարի՝ ինը աստիճանների վրա գտնվելը եւս հեթանոսական տաճարներին բնորոշ լուծում է:  1679 թվականի երկրաշարժը հիմնահատակ քանդեց Գառնիի տաճարը՝ երբեմնի հզոր տաճարը վերածելով ավերակների կույտի: Բարեբախտաբար 1969-1975 թվականներին վերակառուցվեց տաճարը եւ ստացավ իր նախնական տեսքը:

Ամբերդ

Ամբերդը Հայաստանի միջնադարյան ամենանշանավոր բերդաքաղաքներից է։ Այն տեղակայված է Արագած լեռան հարավային լանջին, Բյուրական գյուղից 7 կմ հյուսիս-արեւմուտք, Արքաշեն եւ Ամբերդ գետերի միախառնման եռանկյունաձեւ հրվանդանի վրա։ Ամրոցը կառուցվել է հին եւ միջնադարյան Հայաստանում ընդունված ամրոցաշինության սկզբունքների համաձայն՝ բոլոր կողմերից շրջապատված է անդունդներով՝ ստեղծելով բնական պաշտպանական հզոր համակարգ։ Ամբերդի հիմնադրման ստույգ ժամանակն անհայտ է։ Այն վերագրում է կիկլոպյան, ուրարտական կամ վաղմիջնադարյան ժամանակաշրջաններին, սակայն հնագիտական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ ամրոցը կառուցվել է 9-13-րդ դարերում։ Ամբերդի շինարարությունը սկսվել է Կամսարականների կողմից 7-րդ դարում, 10-րդ դարում պատկանել է Պահլավունի իշխաններին՝ դառնալով Բագրատունյաց Հայաստանի պաշտպանական կարեւոր հենակետերից մեկը։ Հետագայում Ամբերդն անցել է Զաքարյաններին, այնուհետեւ Վաչուտյաններին, որոնք ամրոցը դարձրել են վարչական կենտրոն։ Ամբերդ ամրոց-բերդաքաղաքն իր մեջ ներառում է դղյակը (իշխանական պալատ), բաղնիքը, մատուռը, Կաթողիկե Վահրամաշեն եկեղեցին, ձիթհանը եւ պաշտպանական ամուր համակարգը՝ բարձր եւ հաստ պարիսպներով։ Ամրոցի մատուռը գտնվում է բաղնիքից մոտ 9 մ հեռավորության վրա, թվագրվում է 10-րդ դարով։ Կաթողիկե Վահրամաշեն եկեղեցին կառուցվել է 1026 թվականին Վահրամ Պահլավունու հովանավորությամբ՝ տեղակայված ամրոցի կենտրոնական բարձրադիր մասում: Ամբերդում կատարված պեղումներից հայտնաբերվել են մետաղյա իրեր, զենքեր, արծաթե զարդեր, բրոնզե աշտանակներ, խեցեղեն, ապակեղեն, պղնձե ու ոսկե դրամներ, մոմակալներ:

Սանահին Վանական Համալիր

Սանահինի վանական համալիրը հիմնադրվել է 966 թվականին՝ Աշոտ 3-րդ Ողորմած թագավորի աջակցությամբ։ Հնագույն այդ վայրը դարձել է ոչ միայն Կյուրիկյանների տոհմական դամբարանը եւ վարչական կենտրոնը, այլեւ թագավորության հոգեւոր առաջնորդանիստը։ Սանահինն անունը ստացել է Հաղպատի վանքից հետո կառուցվելու պատճառով՝ «սա քան զնա հին» արտահայտության իմաստով։ Վանական համալիրը կազմված է տարբեր դարաշրջաններում կառուցված սրբատեղիներից եւ քաղաքացիական կառույցներից։ Համալիրը ներառում է եկեղեցիներ, գավիթներ, մատենադարաններ ու դամբարաններ։ Հնագույն կառույցը՝ Սբ. Աստվածածին եկեղեցին, Սանահինին տվել է հոգեւոր կենտրոնի դիրք։ Դրա կողքին զարգացել են ճեմարաններ ու մատենադարաններ, որոնք հետագայում վերածվել են համալսարանի եւ ակադեմիայի։ Համալիրում գերիշխող տեղ է գրավում Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ իր խաչաձեւ հատակագծով ու հսկայական գմբեթով։ Նրա կողքին՝ Սբ. Գրիգոր եկեղեցին է՝ դրսից կլոր, ներսից՝ խաչաձեւ քառախորան։ Կառուցված է ամուր որմնախարսխի վրա, իսկ հյուսիսում նրան միանում է գրատունը։ Սանահինի գրատունը՝ հայկական միջնադարյան գրատների մեջ ամենամեծն ու հնագույնը, ոչ միայն գրքերի ու ձեռագրերի պահպանման վայր էր, այլեւ հոգեւոր գանձերի, մասունքների, նշխարների պահոց։ Ճեմարանը գտնվում է Սբ. Աստվածածին եւ Ամենափրկիչ եկեղեցիների միջեւ՝ վերագրվելով Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունուն։ Խորհրդանշական է, որ հատակը ծածկված է տապանաքարերով, իսկ սրահի արեւելքում կանգնած է երեք խաչքար։ Համալիրի տարածքից դուրս պահպանվել են նաեւ Արղության-Երկայնաբազուկ եւ Զաքարյան տոհմերի դամբարանները, Սբ. Հակոբ, Սբ. Հարություն, Սբ. Կարապետ եկեղեցիները, ինչպես նաեւ Սբ. Սարգիս մատուռը։ Զաքարյանների դամբարանը տեղակայված է հարավարեւելյան գերեզմանոցում, իսկ Սբ. Հարություն եկեղեցին առանձնանում է իր եզակիությամբ՝ ունենալով զույգ խորաններ արեւելյան թեւում։

Պարզ Լիճ

Պարզ լիճը գտնվում է Դիլիջան ազգային պարկում, Տավուշի մարզում՝ 1330 մ բարձրության վրա։ Այս գեղեցկուհին թաքնված է խիտ անտառներում եւ սնվում է աղբյուրներով։ Լիճն ունի 300 մ երկարություն, 100 մ լայնություն, միջին խորությունը մոտ 3 մ է, իսկ առավելագույնը՝ 10 մ։ Դեպի Պարզ լիճ տանող ճանապարհն անցնում է Դիլիջանի ազգային պարկի գեղեցիկ ու սաղարթախիտ անտառներով։ Ճանապարհի վրա է տեղակայված Հայաստանում կովկասյան եղջերուների միակ բուծարանը, որտեղ բուծվում, խնամվում եւ վայրի բնություն են արձակվում եղջերուները։ Պարզ լճի տարածքը հայտնի է իր գեղեցիկ արշավական արահետներով, որոնցից ամենապահանջվածն ու սիրվածը դեպի Գոշի լիճ տանող արահետն է։ Այս արահետի երկարությունը 10 կմ է, որն ամբողջությամբ անցնում է Դիլիջան ազգային պարկի անտառներով։

Ախթալայի Վանական Համալիր

Բարձրադիր հրվանդանի վրա վեր է խոյանում Ախթալայի Սբ. Աստվածածին վանքը՝ ժամանակի նշանավոր հոգեւոր-մշակութային կենտրոններից մեկը։ Ի սկզբանե Ագարակ եւ ապա՝ Պղնձահանք անվանումները կրած այս տարածքը միջնադարում հայտնի է եղել որպես Վրաստանի ենթակայության տակ գտնվող քաղկեդոնական հայության կրոնական ու կրթական կենտրոն։ Սակայն վանքի պատմական հիմքերում ամրագրված է Հայ Առաքելական հավատքը, ինչն էլ հենց հիմք դարձավ վանական համալիրի ծնունդին եւ հետագա զարգացմանը։ Վանքը շրջապատված է բրգավոր պարիսպներով, որոնք կառուցվել են դեռեւս 10-րդ դարում՝ Կյուրիկյան Բագրատունիների օրոք։ Վանքի հյուսիսային մուտքը թաղածածկ սրահ է, որին արեւելքից կից է եռահարկ բրգաձեւ աշտարակը: Վանքի համալիրի գլխավոր Սբ. Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է ամրոցի հենց կենտրոնում։ Եկեղեցին ունի գմբեթավոր կառուցվածք, Խորանի երկու կողմերում կրկնահարկ ավանդատներ են։ Գմբեթը ժամանակի ընթացքում ոչնչացվել է, սակայն նրա հիմքերը՝ մույթերն ու որմնամույթերը պահպանվել են։ Արտաքին ճակատները զարդարված են խորշերով, խաչաքանդակներով ու հարուստ դեկորատիվ հարթաքանդակներով։ Վանքի բակում պահպանվել է 13-րդ դարի միանավ եկեղեցին՝ կիսաշրջանաձեւ խորանով, ինչպես նաեւ բնակելի ու տնտեսական շինությունների մնացորդներ։ Վանքի ներսում պատերը ամբողջությամբ ծածկված են բարձրարվեստ որմնանկարներով՝ ֆրեսկոներով։ Այս գեղարվեստական ժառանգությունը եզակի է թե՛ իր ծավալով, թե՛ բովանդակությամբ. որմնանկարներում պատկերված են Հին եւ Նոր կտակարանների տեսարաններ՝ Աստվածամոր, Հովհաննես Մկրտչի եւ բազմաթիվ աստվածաշնչյան տեսարաններով։ Նրանք 13-րդ դարի են, սակայն մինչ օրս պահպանել են իրենց տեսքն ու գույները: Որմնանկարներում օգտագործվել է 2 գույն՝ որդան կարմիրը եւ լազուրիտը, որը ստացվում է պղնձից, մնացած գույները ստացվել են դրանց համադրումից: Վանքը եղել է նաեւ գրչության խոշոր կենտրոն։ Այստեղ 13-րդ դարում գործել է Սիմեոն Պղնձահանեցին, ուսումնասիրվել է թե՛ հայ, թե՛ վրաց մատենագրություն։ Ստեփանոս Օրբելյանի վկայությամբ՝ այստեղ պահվել է նաեւ «Աստվածընկալ Սբ. Խաչը», որն Իվանե Զաքարյանը նվիրաբերել է Նորավանքին։

Շաքիի Ջրվեժ

Շաքիի ջրվեժը գտնվում է Սիսիան քաղաքից 3 կմ դեպի հյուսիս-արեւմուտք, Շաքի գետի վրա, վերջինս Որոտանի վտակներից մեկն է: Ջրվեժի բարձրությունը 18 մետր է:

Չարենցի կամար

Չարենցի կամար հուշարձանը գտնվում է Կոտայքի մարզի Ողջաբերդ գյուղում, Երեւան-Գառնի ճանապարհի աջ կողմում, ծովի մակերեւույթից շուրջ 1500 մետր բարձրության վրա։ Չարենցի կամարն ունի այլ անուններ եւս՝ Արարատի կամար, Արարատի տաճար։ Կամարը կառուցված է արտաքնապես բազալտից եւ ներքին երեսպատումը կատարված է նարնջագույն տուֆով: Չարենցի կամար հուշարձանը կառուցվել է ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանի նախագծով 1957 թվականին։ Գառնի գնալու ճանապարհին նա կանգ է առել այս վայրում, եւ նկատելով, որ այստեղից բացվում է գեղեցիկ տեսարան դեպի Արարատ լեռը՝ որոշել է կամար կառուցել, որպես Արարատի «տաճար»։ Կամարի երկայնքով փորագրված են հայ մեծանուն բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի տողերը «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծությունից. «Աշխարհ անցիր, Արարատի նման ճերմակ գագաթ չկա, Ինչպես անհաս փառքի ճամփա, ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում»։ Սա է պատճառը, որ հուշարձանն առավել հայտնի է Չարենցի կամար անունով։ Կառույցին նայելիս թվում է, թե կամարը առաջացել է հենց բլրի հետ, որպես մի հարթակ Արարատ լեռանը նայելու եւ նրա վեհությունը ամբողջապես գնահատելու համար: Իսրայելյանին հաջողվել է ահռելի լեռը ամփոփել փոքրամասշտաբ շինության մեջ:

Դիմաց լեռ

Դիմաց լեռը գտնվում է Տավուշի մարզի Իջեւանի լեռներում։ Այն Թեղուտ գյուղից ուղիղ գծով 5 կմ հյուսիս է։ Լեռնագագաթի բարձրությունը 2378 մետր է։ Վերջին ժամանակներս հաճախակի են դարձել դեպի Դիմաց լեռ վերելքները, քանի որ այն, դառնալով տուրիստական հայտնի ուղղություն, մեծ սեր է վայելում արշավականների եւ բնության սիրահարների շրջանում։ Դիմաց լեռան առանձնահատկությունն այն է, որ գագաթից հիանալի տեսարան է բացվում դեպի Իջեւան լեռների ժայռոտ պատը։

Երազանքների Կամար

"Երազանքների կամարը գտնվում է Ջերմուկ քաղաքում՝ «Ջրահարսի վարսեր» ջրվեժի հարեւանությամբ։ Այն բնության գեղեցիկ ստեղծագործություն է՝ երկրաբանական հուշարձան, որը տեղացիները նաեւ անվանում են «Բախտի կամար» կամ «Երջանկության կամար»։ Այս կամարը հայտնի է իր հրաշագործ զորությամբ, ասում են, թե յուրաքանչյուրն, ով կանցի կամարի տակով ու երազանք կպահի, այն անպայման կկատարվի։ Կամարի երկարությունը 30 մետր է, իսկ բարձրությունը՝ 15 մետր։ "