Արկազի Վանք

Համաձայն կաթողիկոս և պատմաբան Հովհաննես Դրասկանակերտցու՝ 7-րդ դարում Բյուզանդական կայսր Հերակլը, հաղթելով պարսիկներին և ազատելով Խոսրով արքայի կողմից գերեվարված խաչափայտը, իր բանակով հասնում է Հայոց աշխարհ։ Այստեղ նրան է ներկայանում Սյունյաց Բյուրեղ տիկինը, ով Վասպուրականում Հերակլ կայսրին, դեպի Պարսկաստան արշավանքից առաջ, ընծայել էր հազար սաղավարտ, ոսկեկուռ զեն ու զրահ, ինչպես նաև՝ 3.000 մարդուց բաղկացած մի գունդ։ Երբ Հերակլ կայսրը, ի նշան երախտիքի, առաջարկեց գանձեր և նվաճված հողեր, Սյունյաց տիկինը խնդրեց Սուրբ Խաչի մի կտոր, որի մի մասն էլ ամփոփեց այստեղ։ Սուրբ Խաչը Հայաստանի նշանավոր ուխտատեղիներից մեկն է եղել։

Արկազի վանքի հետ է կապված նաև Վայոց ձորի նորագույն պատմության շատ էջեր։ Վայոց ձորի հրամանատար Յապոնը՝ Հովհաննես Պարոնյանը, Զանգեզուրից անցնելով Վայոց ձոր, իր շտաբը տեղավորեց Արկազի Սուրբ Խաչ վանքին կից և 1921թ. փետրվարի 16-17-ին այստեղից սկսեց ղեկավարել Վայոց ձորի ազատագրումը բոլշևիկներից։