Գեղարդ Վանական Համալիր

Ըստ ավանդության, առաջին եկեղեցին հիմնվել է 4-րդ դարի սկզբին, երբ Հայաստանում քրիստոնեությունը հռչակվել է պետական կրոն։ Այն հայտնի էր որպես «Այրիվանք» կամ «Քարայրների վանք»։ Վանքի հիմնադրումն ավանդաբար վերագրում են հայոց առաջին կաթողիկոս Գրիգոր Լուսավորչին։

Ըստ ավանդության, Գեղարդի համալիրի հյուսիսային մասում տեղակայված քարայրային վանքում պահվում էր մի շատ թանկարժեք գանձ: Իրականում ժամանակի ճարտարապետները, օգտագործելով երդիկից եկեղեցի մտնող լուսային էֆեկտները, կարողացել են լույսին տալ կլորավուն ադամանդի տեսք։ Լենկթեմուրը, իմանալով այդ մասին, ցանկանում է վերցնել գանձը, սակայն մոտենալով նրան՝ փակում է լույսի ճանապարհը սեփական ստվերով, ինչի արդյունքում գանձն «անհետանում է»։ Հեռանալով՝ նա կրկին տեսնում է գանձը, այդպես նա մոտենում է երեք անգամ։ Հրաշքով հիացած Լենկթեմուրը որոշում է չավերել վանքը և հեռանում է։ 1679-ին Գառնիում տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո գանձ-ադամանդը անհետանում է։

Բացի վանական համալիրի կառուցման մասին պաշտոնական վարկածից, կա նաև մի հետաքրքիր ավանդություն, որի համաձայն ազնվական ծագում ունեցող մի քույր և եղբայր որոշել էին թողնել աշխարհիկ կյանքը և կիրճում կառուցել մի եկեղեցի: Նրանք Աստծուց օգնություն խնդրեցին և, առավոտյան արթնանալով, տեսան մի մարկեղ (հողը փորելու և փխրեցնելու երկրագործական ձեռքի գործիք)՝ լեռան գագաթից դուրս ցցված: Ժրաջան աշխատելով՝ նրարնք ժայռափոր եկեղեցի կառուցեցին, որտեղ ապրեցին մինչև իրենց կյանքի վերջը: