Արուճի Տաճար

Ըստ պահպանված գրությունների, Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու շինարարությունը սկսվել է 662-ին և ավարտվել 666-ին: Արուճի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հիմնադրումից առաջ այստեղ գործում էր նաև մեկ այլ եկեղեցի: Հավանաբար բազիլիկան, որը գտնվում է եկեղեցու հարավ-արևմուտքում, հետագա վերակառուցման արդյունքում վերածվել է աշխարհիկ շենքի: Ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու՝ իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանը իր պալատական համալիրը կառուցել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հարավում:

Եկեղեցու պատերը զարդարված էին շքեղ որմնանկարներով, սակայն, դժբախտաբար, դրանք գրեթե ոչնչացված են: Արուճում պահպանվել են բրոնզե դարաշրջանի գերեզմանատների ավերակներ, հին ամրոց, քարավանատուն (XIII դ․) և այլ հուշարձաններ:

Ավագ խորանի գմբեթարդում մոտ 7 մ բարձրությամբ պատկերված է Քրիստոսը՝ ձախ ձեռքին մագաղաթագալար։ Մատենագրական աղբյուրներում հիշատակված պալատը, որ նույնպես կառուցել է Գրիգոր Մամիկոնյանը տաճարի հարավարևելյան կողմում, բացվել է 1948-1951 թթ-ի պեղումների ժամանակ։ Վաղ միջնադարի աշխարհիկ ճարտարապետության այս հուշարձանախումբը բաղկացած է երկու առանձին շենքերից, որոնցից մեկը սյունազարդ է և իր հատակագծով ու մանրամասներով (սյուներ, խարիսխներ, խոյակներ) նման է Դվինի կաթողիկոսարանին։ Երկրորդ շենքը գտնվում է առաջինից արևելք։ Իր չափերով Արուճի եկեղեցին վաղ միջնադարյան Հայաստանի ամենամեծ պատմամշակությային կոթողներից է։